سفرهای بین‌المللی برای کودکان و نوجوانان در سال‌های اخیر رشد چشم‌گیری داشته است؛ از سفرهای تفریحی خانوادگی گرفته تا مهاجرت تحصیلی، اعزام ورزشی یا اردوهای علمی. اما برخلاف افراد بزرگسال، خروج از کشور برای زیر ۱۸ ساله‌ها تابع قواعد خاصی است که از قوانین مدنی، قانون گذرنامه، آیین‌نامه‌های امنیتی و رویه‌های قضایی استخراج می‌شود.
در ایران، افراد زیر ۱۸ سال از نظر حقوقی «صغیر» محسوب می‌شوند و حق خروج از کشور را به‌طور مستقل ندارند، مگر با رضایت و نظارت قانونی ولی قهری. این مقاله جامع‌ترین راهنمای حقوقی برای بررسی تمامی ابعاد این مسئله است.
سن قانونی برای خروج از کشور
بر اساس ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی و آیین‌نامه‌های اجرایی، سن قانونی برای اقدامات حقوقی مستقل در ایران ۱۸ سال تمام شمسی است.
تا رسیدن به این سن، کودک یا نوجوان نیازمند موافقت ولی قانونی (معمولاً پدر یا جد پدری) برای خروج از کشور خواهد بود. این موضوع در قانون گذرنامه مصوب سال ۱۳۵۱ و اصلاحات بعدی آن نیز تصریح شده است.
ولی قهری کیست و چرا نقش او مهم است؟
در حقوق ایران، «ولی قهری» کسی است که به‌طور طبیعی و قانونی، مسئولیت تصمیم‌گیری برای فرزند را بر عهده دارد. طبق ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی، این جایگاه ابتدا به پدر و در صورت فقدان وی به جد پدری واگذار می‌شود.
هرگونه صدور مجوز، تنظیم قرارداد یا اجازه خروج از کشور برای فرد زیر ۱۸ سال منوط به امضای ولی قهری است.
انواع سفرهایی که کودکان نیاز به مجوز دارند
۱. سفرهای خانوادگی به خارج از کشور
۲. مهاجرت یا اقامت تحصیلی در کشور دیگر
۳. اعزام ورزشی رسمی توسط فدراسیون‌ها
۴. اردوهای علمی، فرهنگی یا مذهبی
۵. سفرهای درمانی به مراکز خارج از کشور
در تمام این موارد، شرط اصلی کسب اجازه رسمی از ولی قهری و تهیه مدارک معتبر قانونی است.
آیا مادر می‌تواند به‌تنهایی مجوز خروج دهد؟
خیر. مادر طبق قانون ایران ولی قهری محسوب نمی‌شود، حتی اگر حضانت فرزند را به‌عهده داشته باشد.
مگر در موارد خاصی مانند:
-
فوت پدر و جد پدری
-
عدم دسترسی به پدر (مفقودی، مهاجرت، زندان)
-
اثبات عدم صلاحیت پدر در دادگاه
در این شرایط، مادر با حکم دادگاه می‌تواند قیم یا نماینده قانونی شود و مجوز خروج صادر کند.
مدارک لازم برای خروج قانونی افراد زیر ۱۸ سال
۱. اجازه‌نامه رسمی ولی قهری (تنظیم‌شده در دفترخانه اسناد رسمی)
۲. گذرنامه معتبر (شخصی یا همراه)
۳. شناسنامه و کارت ملی
۴. مدارک هویتی ولی قهری و شاهدان در صورت لزوم
۵. نامه مقصد یا دعوت‌نامه برای موارد رسمی
۶. رضایت‌نامه مدرسه یا آموزش و پرورش برای خروج در زمان تحصیل
صدور گذرنامه برای افراد زیر ۱۸ سال
بر اساس قوانین جاری:
-
کودکان زیر ۱۵ سال می‌توانند در گذرنامه والدین درج شوند
-
بالای ۱۵ سال باید گذرنامه مستقل داشته باشند
-
اجازه ولی قهری برای صدور گذرنامه الزامی است
اجازه‌نامه خروج؛ چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد؟
-
توسط دفتر اسناد رسمی تنظیم شده باشد
-
حاوی مشخصات کامل فرزند و ولی باشد
-
مقصد و مدت سفر مشخص شده باشد
-
مشخص کند آیا اجازه برای یکبار خروج یا چندبار خروج است
-
دارای تاریخ اعتبار باشد
موارد خاص و استثنایی در صدور مجوز
فوت پدر
در این حالت، جد پدری ولی قهری محسوب می‌شود. اگر او هم نباشد، دادگاه می‌تواند با تعیین قیم، مسئله خروج را مدیریت کند.
عدم دسترسی به پدر
اگر پدر در زندان، مفقود یا خارج از کشور باشد و امکان اخذ اجازه وجود نداشته باشد، مادر یا سرپرست قانونی می‌تواند از دادگاه درخواست صدور مجوز خروج کند.
فرزندان تحت سرپرستی سازمان بهزیستی
در این حالت، رئیس مرکز بهزیستی با تأیید دادستان می‌تواند اجازه خروج فرزند را امضا کند.
فرایند قانونی در صورت مخالفت پدر
اگر پدر با خروج فرزند مخالفت کند:
۱. مادر یا قیم باید دادخواست خروج از کشور به دادگاه خانواده ارائه کند
۲. مستندات شامل نیاز درمانی، تحصیلی یا سفر خانوادگی ارائه شود
3. دادگاه با بررسی منافع کودک و نظر دادستان، حکم خروج جایگزین صادر می‌کند
۴. با حکم قطعی، اداره گذرنامه مجوز خروج را صادر می‌کند—even بدون رضایت پدر
مسئولیت قانونی همراهان کودک در سفر
در صورتی که کودک با شخصی غیر از پدر یا مادر (مثلاً عمه، مربی، مدیر اردو) سفر کند:
-
باید رضایت‌نامه رسمی از ولی قهری داشته باشد
-
همراه، مسئول حفظ سلامت و بازگشت کودک خواهد بود
-
در صورت بروز مشکل، همراه ممکن است از نظر حقوقی مورد بازخواست قرار گیرد
پرونده واقعی: سفر درمانی با مادر و مخالفت پدر
در یک پرونده در دادگاه خانواده شیراز، مادری قصد داشت فرزند خود را برای درمان سرطان به ترکیه ببرد. پدر مخالفت می‌کرد.
دادگاه با استعلام پزشکی، وضعیت فرزند را اورژانسی تشخیص داد و با حکم قضایی، اجازه خروج صادر شد.
صدور ممنوع‌الخروجی برای افراد زیر ۱۸ سال
اگر پدر یا ولی قهری شکایت کند که فرزند بدون اجازه قصد خروج دارد:
-
دادگاه می‌تواند حکم ممنوع‌الخروجی موقت صادر کند
-
در گیت‌های خروجی فرودگاه‌ها، مأموران مانع خروج خواهند شد
-
این حکم قابل اعتراض در دادگاه تجدیدنظر است
مهاجرت یا اقامت دائم فرزندان زیر ۱۸ سال
اگر خانواده قصد مهاجرت دائم داشته باشد:
-
باید رضایت‌نامه خروج دائم یا چندبار خروج از کشور را ارائه دهند
-
در مواردی، حکم دادگاه برای تغییر محل سکونت کودک لازم است
-
در صورت وجود اختلاف بین والدین، تصمیم نهایی با دادگاه خانواده است
اشتباهات رایج والدین در صدور اجازه
-
امضای فرم‌های عادی به‌جای سند رسمی
-
مشخص نکردن تاریخ، مقصد یا مدت سفر
-
تصور اینکه حضانت به‌تنهایی برای خروج کافی است
-
عدم تمدید اجازه‌نامه برای سفرهای بعدی
-
همراهی مادر بدون رضایت‌نامه قانونی
نکات ویژه برای سفرهای رسمی (ورزشی، علمی، فرهنگی)
برای شرکت در مسابقات، المپیادها یا اردوهای دانش‌آموزی:
-
نامه رسمی سازمان اعزام‌کننده الزامی است
-
رضایت‌نامه ولی باید به‌صورت یکبار خروج برای شرکت در رویداد خاص باشد
-
در موارد خاص، وزارت ورزش یا آموزش‌وپرورش با همکاری دادگاه مجوز صادر می‌کنند
نقش مشاور حقوقی در پرونده‌های خروج کودکان
وکیل متخصص می‌تواند:
-
دادخواست رسمی خروج از کشور تنظیم کند
-
رضایت‌نامه را به‌صورت استاندارد و محضری تدوین کند
-
در دعاوی خانوادگی، از منافع کودک در برابر سوءاستفاده والدین دفاع کند
-
در صورت نیاز، فرایند جایگزینی حکم قضایی به‌جای رضایت پدر را تسریع نماید
سؤالات متداول
آیا برای سفر زیارتی (مثل کربلا) هم نیاز به رضایت پدر هست؟
بله. هرگونه خروج از مرزهای رسمی کشور، حتی سفرهای زیارتی، نیازمند اجازه رسمی ولی قهری است.
آیا می‌توان به‌صورت آنلاین برای رضایت‌نامه اقدام کرد؟
خیر. رضایت‌نامه باید در دفترخانه رسمی اسناد تنظیم و امضا شود.
آیا مدرسه یا مربی می‌تواند به‌جای والدین رضایت‌نامه امضا کند؟
خیر. تنها پدر، جد پدری یا قیم قانونی با حکم دادگاه صلاحیت امضای مجوز خروج را دارند.
خروج قانونی از کشور برای افراد زیر ۱۸ سال، امری ساده و قابل انجام است—به شرط آنکه والدین با آگاهی، هماهنگی و رعایت مراحل قانونی عمل کنند.
تفاوتی ندارد که سفر تفریحی باشد یا علمی؛ مهم این است که مجوز رسمی از ولی قانونی و هماهنگی کامل با اداره گذرنامه صورت گیرد.
در صورت اختلاف، دادگاه خانواده با نگاه به منافع کودک، تصمیم‌گیری می‌کند و همراهی وکیل می‌تواند از بروز مشکلات حقوقی و محرومیت‌های بعدی جلوگیری کند.
