«نفقه» یکی از مهم‌ترین حقوق مالی زن در ازدواج دائم است که قانون به صراحت آن را بر عهده شوهر گذاشته است. اما در فضای عمومی، دو اصطلاح «نپرداختن نفقه» و «ترک انفاق» گاهی به‌جای یکدیگر استفاده می‌شوند؛ درحالی‌که این دو اصطلاح از نظر مفهوم حقوقی، آثار کیفری و نحوه رسیدگی تفاوت‌هایی مهم دارند.
در این مقاله به‌صورت دقیق، با استناد به مواد قانونی و رویه قضایی، تفاوت‌های میان نپرداختن نفقه (به‌عنوان یک دعوای حقوقی) و ترک انفاق (به‌عنوان یک جرم کیفری) را بررسی می‌کنیم.
تعریف نفقه در قانون
مطابق ماده ۱۱۰۷ قانون مدنی، نفقه شامل همه نیازهای متعارف زن از جمله: مسکن، خوراک، پوشاک، اثاث منزل و هزینه‌های درمان و بهداشت است و تعیین مقدار آن براساس عرف، شأن خانوادگی و محل زندگی زن انجام می‌شود.
پرداخت نفقه، یک تعهد مستمر و قانونی برای شوهر است و ترک آن می‌تواند به پیگرد حقوقی و حتی کیفری منجر شود.
نپرداختن نفقه چیست؟
«نپرداختن نفقه» به معنای این است که شوهر به وظیفه قانونی خود در تأمین هزینه‌های زندگی همسر (و در برخی موارد فرزندان یا والدین) عمل نکرده، اما این تخلف را می‌توان در قالب یک دعوای حقوقی مطرح کرد.
ویژگی‌های نپرداختن نفقه:
-
دعوای حقوقی است، نه کیفری
-
-
زن می‌تواند از دادگاه خانواده درخواست مطالبه نفقه معوقه کند
-
رسیدگی به این پرونده در شعب حقوقی انجام می‌شود
-
نتیجه آن معمولاً صدور حکم به پرداخت نفقه و محکومیت مالی است، نه زندان
ترک انفاق چیست؟
«ترک انفاق» یک جرم کیفری است که زمانی محقق می‌شود که شوهر با توانایی مالی، عمداً از پرداخت نفقه خودداری کند.
مطابق ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده مصوب ۱۳۹۱:
هر کس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود را در صورت تمکین او نپردازد، به حبس تعزیری درجه شش (۶ ماه تا ۲ سال) محکوم خواهد شد.
تفاوت‌های کلیدی ترک انفاق و نپرداختن نفقه
| موضوع | نپرداختن نفقه | ترک انفاق |
|---|---|---|
| نوع دعوی | حقوقی | کیفری |
| مرجع رسیدگی | دادگاه خانواده (شعب حقوقی) | دادسرای عمومی (شعب کیفری) |
| بار اثبات | زن باید نشان دهد که نفقه دریافت نکرده | زن باید ثابت کند که شوهر با وجود استطاعت مالی، عمداً نفقه نداده |
| آثار قضایی | حکم به پرداخت وجه | صدور حکم حبس یا بازداشت |
| امکان بخشش | بله، زن می‌تواند گذشت کند | بله، با رضایت شاکی، حکم کیفری لغو می‌شود |
| نتیجه | پرداخت نفقه معوقه | امکان بازداشت شوهر |
وقتی زوجه تمکین کامل داشته باشد و شوهر قادر به پرداخت نفقه باشد ولی به‌صورت عمدی و آگاهانه از این کار خودداری کند، ترک انفاق محقق می‌شود.
به بیان دیگر، برای تحقق جرم ترک انفاق، سه شرط باید وجود داشته باشد:
-
توان مالی شوهر
-
عدم پرداخت نفقه
-
تمکین کامل زن
آیا زن می‌تواند هم‌زمان شکایت کیفری و دعوای حقوقی مطرح کند؟
بله. زن می‌تواند ابتدا شکایت کیفری بابت ترک انفاق در دادسرا مطرح کرده و هم‌زمان یا پس از آن، دادخواست حقوقی برای مطالبه نفقه معوقه را در دادگاه خانواده ارائه دهد.
در عمل، برخی زنان ابتدا شکایت کیفری مطرح می‌کنند تا با تهدید به حبس، شوهر را وادار به پرداخت وجه کنند.
آیا نپرداختن نفقه فرزندان نیز جرم است؟
بله. ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده، ترک نفقه فرزندان (در صورت نیازمند بودن) را نیز مشمول حبس دانسته است.
پدر موظف است هزینه زندگی فرزندان خود را تا زمانی که مستقل نشده‌اند، بپردازد—even اگر حضانت با مادر باشد.
نقش تمکین در تحقق ترک انفاق
اگر زن تمکین نکند (یعنی از وظایف زناشویی یا زندگی مشترک سر باز زند)، شوهر از پرداخت نفقه معاف می‌شود و در این حالت:
-
دعوای نفقه رد می‌شود
-
ترک انفاق محقق نمی‌شود
در نتیجه، در دعوای ترک انفاق، اثبات تمکین زن توسط او الزامی است.
پرونده‌های واقعی برای درک بهتر
پرونده ۱: ترک انفاق با وجود حساب بانکی میلیاردی
زنی در دادسرای تهران شکایت ترک انفاق کرد. شوهر با وجود داشتن چند حساب فعال، سه ماه نفقه پرداخت نکرده بود.
دادسرا با بررسی حساب‌ها و دریافت گواهی تمکین، رأی به حبس ۶ ماه صادر کرد.
پرونده ۲: دفاع شوهر با ادعای بیکاری
در پرونده‌ای دیگر، مرد مدعی شد که به‌دلیل بیماری و بیکاری قادر به پرداخت نفقه نیست.
با ارائه گواهی پزشکی و فقدان درآمد، دادسرا ترک انفاق را رد و پرونده را مختومه کرد.
مراحل شکایت ترک انفاق توسط زن
۱. مراجعه به دفتر خدمات الکترونیک قضایی برای ثبت شکوائیه
۲. ارائه مدارک تمکین و سابقه عدم پرداخت نفقه
۳. ارجاع به دادسرای محل اقامت زن
4. احضار شوهر و بررسی اسناد مالی
5. صدور کیفرخواست در صورت اثبات جرم
6. ارجاع به دادگاه کیفری دو برای صدور حکم
نحوه دفاع شوهر در برابر شکایت ترک انفاق
-
اثبات عدم استطاعت مالی (مثلاً با گواهی پزشکی یا بیکاری)
-
اثبات عدم تمکین زن (ارائه دادخواست الزام به تمکین)
-
اثبات پرداخت نفقه از طریق فیش بانکی یا رسید کتبی
-
جلب رضایت زوجه برای توقف پرونده
آیا امکان بازداشت بدهکار نفقه وجود دارد؟
بله. اگر زن حکم قطعی دریافت نفقه را بگیرد و مرد از پرداخت آن امتناع کند، می‌تواند از دادگاه تقاضای اجرای حکم از طریق جلب و بازداشت بدهکار را نماید.
آیا زن می‌تواند با بخشیدن نفقه، پرونده ترک انفاق را ببندد؟
بله. ترک انفاق از جرایم قابل گذشت است. بنابراین با رضایت زن، پرونده در هر مرحله از رسیدگی متوقف می‌شود و مجازات شوهر لغو خواهد شد.
تفاوت در اجرا: ترک انفاق سخت‌تر ثابت می‌شود
برخلاف تصور عمومی، اثبات ترک انفاق سخت‌تر از نپرداختن نفقه است؛ زیرا مستلزم اثبات تمکین و توان مالی است.
درحالی‌که برای نپرداختن نفقه، صرف نبود پرداخت در دوره مشخص، کافی است.
توصیه‌های حقوقی برای زوجه
-
حتماً مدارک تمکین خود را (مثل گواهی خانه مشترک، قبض برق، گواهی محل سکونت) نگه دارید
-
از دریافت وجه نقد بدون رسید خودداری کنید
-
برای نفقه معوقه، دادخواست جداگانه بدهید
-
در صورت عدم پرداخت، ابتدا اظهارنامه ارسال و سپس شکایت کیفری مطرح کنید
«نپرداختن نفقه» و «ترک انفاق» دو اصطلاح نزدیک ولی متفاوت‌اند. اولی دعوای حقوقی برای دریافت وجه است و دومی شکایت کیفری با قابلیت صدور حکم حبس.
برای موفقیت در هر دو مسیر، زوجه باید آگاهانه، مستند و با مشاوره حقوقی دقیق اقدام کند. قانون از زن حمایت می‌کند، اما فقط زمانی که با سند و اصول جلو رفته باشد.
